Şu An Kaç Tane Türk Devleti Var? – Tanımın Sınırında Bir Sayma Problemi
“Kaç tane Türk devleti var?” sorusu, ilk bakışta basit bir coğrafya/almanak merakı gibi görünür. Oysa mesele, hem “Türk”ü nasıl tanımladığımız hem de “devlet”i hangi hukuki ölçütlerle saydığımız sorularına dayanır. Dil ailesi mi, etnogenez mi, vatandaşlık hukuku mu? Ve bir siyasal varlığı “devlet” yapan şey nedir: toprak, nüfus, hükümet ve tanınma kapasitesi mi? Bu yazı, tarihsel arka planı ve güncel akademik tartışmaları bir araya getirerek rakamın neden farklı çıktığını açıklıyor; sonunda da bugün için kullanılabilecek iki makul cevap öneriyor. (Montevideo Sözleşmesi, devletliğin dört ölçütünü sayar: sürekli nüfus, belirli toprak, hükümet ve uluslararası ilişki kurma kapasitesi.) [1]
“Türk”ten mi, “Türkî/Türk dilli”den mi söz ediyoruz?
Tarih ve dilbilimde “Türk/Türkî” terimi genellikle Türk dillerini konuşan toplulukları ifade eder. Bu çerçeve, Anadolu’daki Türkiye Cumhuriyeti yurttaşlığından daha geniştir ve Orta Asya’dan Kafkasya’ya uzanan bir dil-kültür ailesini kapsar. Britannica, “Türk halkları”nı Türk dilleri ailesine mensup topluluklar olarak tanımlar; dolayısıyla siyasal sayımdan önce kavramsal çerçeve bir “dil ailesi”ne dayanır. [2]
Hukukî eşik: Devlet saymanın kuralları
Devlet sayılarını karşılaştırırken uluslararası hukukta yaygın başvuru metni olan Montevideo Sözleşmesinin kriterleri kullanılır. Akademik pratikte bu ölçütler “asgarî eşik” kabul edilse de, tanınma/temsil gibi siyasal süreçler rakamı tartışmalı hâle getirebilir. Başka bir deyişle, bir varlık kriterleri karşılasa bile, geniş diplomatik tanınma olmaksızın “kaç devlet var?” sorusunda gri alanlar kalabilir. [1]
Bugünün manzarası: Uluslararası tanınmış Türk dilli devletler
Dar ve herkesçe üzerinde uzlaşılabilir bir tanımla—yani BM üyesi, Türk dilli ve Türk halklarının çoğunluk olduğu egemen devletleri esas aldığımızda—günün sonunda altı ülkeyi sayarız: Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan. Bu devletlerin beşi, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT)’na üye iken (Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan), Türkmenistan teşkilatta gözlemci statüsündedir; bu ayrıntı kimi popüler listelerde kafa karışıklığı yaratır. [3]
Geniş yorum: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nereye oturuyor?
Soruyu “Türk kimliğiyle kurulu fiilî devlet yapıları” düzeyinde genişlettiğinizde, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) tartışmaya girer. KKTC, yalnızca Türkiye tarafından tanınır; bu nedenle birçok uluslararası sınıflamada bağımsız devlet sayımına dâhil edilmez. Bu durum, hem tanınma siyaseti hem de Montevideo kriterlerinin pratikte nasıl işlediğine dair öğretici bir örnektir. [4]
Teşkilatlar üzerinden saymak neden yanıltıcı olabilir?
Sıklıkla duyulan “Türk devletleri kaç tane? Beş mi altı mı?” sorusunun kaynağı, devletleri örgüt üyeliğiyle eşitleme alışkanlığıdır. TDT bugün beş tam üyeye sahiptir; Macaristan, Türkmenistan ve KKTC ise gözlemcidir. Örgüt üyeliği ile uluslararası hukukta egemen devlet olma hâli birbirinin yerine geçmez; bu yüzden TDT listesiyle “Türk devleti sayısı”nı eşitlemek metodolojik olarak hatalıdır. [5]
Akademik tartışma: Etnisite mi, dil mi, vatandaşlık mı?
Güncel akademik literatür, “Türk devleti” sayımının üç eksende sallandığını hatırlatır:
1. Dilsel-ethnos tanımı (Türk dilleri ailesi = Türk dünyası),
2. Siyasal-hukukî tanım (BM üyeliği ve tanınma),
3. Vatandaşlık-hukukî aidiyet (anayasal vatandaşlık ve resmî dil).
Bu eksenler kesiştiğinde altı devlet üzerinde güçlü bir konsensüs oluşur; KKTC ise “fiilî devlet/ sınırlı tanınma” örneği olarak dipnotta kalır. Kavramsal çerçevenin dil temelli olduğunu hatırlatan ansiklopedik tanımlar, bu nedenle siyasal sayımdan bağımsız, “Türk dünyası”nın daha geniş olduğunu vurgular. [2]
Sonuç: İki meşru yanıt
Dar, hukuken şeffaf yanıt: BM üyesi Türk dilli egemen devlet sayısı 6’dır: Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan. (TDT üyeliği ≠ devlet sayısı; Türkmenistan TDT’de gözlemci.) [3]
Geniş, siyasal-toplumsal yanıt: Fiilî yapıları hesaba katan kimi listeler, KKTC’yi de ayrı bir kategori olarak anıp toplamı 7 olarak verir; ancak bu yaklaşım uluslararası tanınma eksikliği nedeniyle evrensel kabul görmez. [4]
Tarihsel arka plan: Sovyet sonrası çoklu doğuş
1991 sonrası Sovyetlerin dağılmasıyla Orta Asya’da Türk dilli cumhuriyetler eşzamanlı bağımsızlık süreçlerine girdi; 2009’da kurulan Türk Devletleri Teşkilatı, bu yeni siyasal gerçekliği kurumsal işbirliği zeminiyle buluşturdu. Teşkilat, üyelik ve gözlemcilik düzeylerini farklılaştırarak ortak tarih, ekonomi ve ulaşım projeleri geliştirir; ama bu kurumsal harita, “devlet sayısı” tartışmasını otomatik olarak çözmez. [6]
Düşünsel sorular: Sayılar neyi gizler, neyi açığa çıkarır?
— Devletin varlığını belirleyen şey hukuk mu, tanınma siyaseti mi, yoksa halkın kendi kaderini tayin iradesi mi? (Montevideo’nun asgarileri ile reelpolitikin baskısı her zaman örtüşmüyor.) [1]
— “Türk dünyası”nı dil üzerinden tanımlamak, çok-katmanlı modern vatandaşlık kimliklerini gereğinden fazla mı basitleştiriyor? [2]
— Örgüt üyelikleri, kolektif kimliği güçlendirirken rakamları politik bir simgeye mi dönüştürüyor? [5]
Özet Cevap
Bugün için en sağlam metodoloji şunu söyler: 6 (BM üyesi Türk dilli egemen devlet) + 1 (sınırlı tanınan fiilî yapı, KKTC). Bilimsel sayımda altı rakamı tercih edilir; yedinci başlık, siyaset biliminin ve uluslararası hukukun gri alanında tartışılır. [3]
Etiketler: #TürkDevletleri #UluslararasıHukuk #TürkDünyası #MontevideoKriterleri #TürkDevletleriTeşkilatı
—
Sources:
[1]: https://www.britannica.com/event/Montevideo-Convention?utm_source=chatgpt.com “Montevideo Convention – Encyclopedia Britannica”
[2]: https://www.britannica.com/topic/Turkic-peoples?utm_source=chatgpt.com “Turkic peoples | History & Facts | Britannica”
[3]: https://www.turkicstates.org/en/member-states?utm_source=chatgpt.com “Member States | Türk Devletleri Teşkilatı”
[4]: https://en.wikipedia.org/wiki/ForeignrelationsofNorthernCyprus?utm_source=chatgpt.com “Foreign relations of Northern Cyprus”
[5]: https://turkicstates.org/tr/uye-ulkeler/TR?utm_source=chatgpt.com “Üye Ülkeler | Türk Devletleri Teşkilatı”
[6]: https://en.wikipedia.org/wiki/OrganizationofTurkicStates?utmsource=chatgpt.com “Organization of Turkic States”